زنانِ فرمانروا در جوامع مسلمان

مرور کتاب "ملکه های فراموش نشدنی اسلام: جانشینی، اقتدار، جنسیت"

شهلا حائری

مردم شناسی، دانشگاه بوستون

در این جلسه دکتر شهلا حائری به معرفی و طرح مباحثی پرداخت که در کتاب تازه انتشاریافته وی "ملکه های فراموش نشدنی اسلام: جانشینی، اقتدار، جنسیت" ارائه شده اند. او در باب انگیزه خود برای نوشتن این کتاب به تجربیات کودکی و جوانی و علاقه شخصی خود به مباحث اجتماعی و سیاسی و همچنین احساس نیاز به شناخت بهتر از تاریخ حضور زنان در عالی ترین مقام های سیاسی کشورهای اسلامی اشاره کرد. در این کتاب به تاریخ زندگی 6 زن پرداخته شده است که شامل داستان قرانی ملکه صبا و 4 تن از زنانیست که به مقام ملکه یا فرمانروا رسیدند. 2 نفر از آنان متعلق به قرون وسطی و 2 نفر متعلق به دوران معاصر هستند.

در تشریح عوامل دیگری که موجب شکل گیری چارچوب کلی این کتاب شدند، دکتر حائری به دو تجربه خود از حوادث سیاسی پاکستان و ایران اشاره کرد. در پاکستان ایشان شاهد نخست وزیری بی نظیر بوتو به عنوان اولین زنی که به بالاترین مقام رسید بود و در ایران از نزدیک با زنانی که در سال 1380 برای کاندیداتوری ریاست جمهوری ثبت نام کردند به گفتگو نشست (که مستندی هم در این زمینه ساخت). بطور خاص، در پاکستان او مشاهده کرد که چگونه سیل خروشان مردم در حمایت از بی نظیر بوتو به خیابان ها آمدند و در دو دوره به او برای مقام نخست وزیری رای دادند. هرچند، در همان ابتدای نخست وزیری او حزب جماعت اسلامی، بعنوان بزرگترین و قدیمی ترین گروه سیاسی در پاکستان، شکایتی بر علیه بی نظیر بوتو به دادگاه برد. در این شکایت آن ها به روایتی از پیامبر اسلام استناد کردند که در آن گفته شده "مردمی که سرنوشت خود را بدست زنان دهند روی رستگاری نخواهند دید". این شکایت در نهایت راه به جایی نبرد و دادگاه عالی لاهور به نفع بی نظیر بوتو رای داد. دکتر حائری در توضیح تجربه خود از مصاحبه با زنانی که در سال 1380 برای ریاست جمهوری ثبت نام کردند به گفتگویی اشاره کرد که در آن یکی از این زنان به دلایل جالبی برای شایستگی خود می پردازد. او بیان می کند که اولاً عبارت "رجال سیاسی" که در قانون اساسی ایران مطرح شده است درزبان فارسی به معنای شخصیت سیاسی است و لزوماً مذکرنیست و نمی تواند مانعی برای حضور زنان باشد. از جهت دیگر او به داستان فرمانروایی ملکه صبا در قرآن اشاره میکند و آن را دلیلی محکم برای بلامانع بودن حاکمیت یک زن از نظر قرآن می داند. این ها نشان دهنده هوشمندی و ظرافت فکری این زنان بود که هیچ دلیل مذهبی، عقلی، علمی و جنسیتی برای دور ماندن از سیاست نمی دیدند.

در ادامه، دکتر شهلا حائری با استناد به مثال های فوق نتیجه گرفت که دو عامل اصلی موثر در حضور زنان در سیاست جوامع مسلمان قرآن و حدیث بوده اند، که اولی به نفع آنها و دومی ظاهراً علیه آنها بوده است. هرچند، مطالعات ایشان نشان داده است که عامل سومی نیز در این کشمکش های سیاسی در طی قرون متمادی موثر بوده که کفه ی ترازو را به سمت زنان سنگین تر کرده است. این عامل سوم "نقش پدر" در به قدرت رسیدن دختر است. اغلب زنانی که در این کتاب به زندگی آنها پرداخته شده است از طرف پدر خود که پیش از آن ها پادشاه بوده حمایت شده اند. جالب اینجاست که در طی قرون وسطی هیچ یک از این زنان توسط گروه های مذهبی به چالش کشیده نشدند و براحتی به حکمرانی پرداختند، حال آنکه همانطور که پیش از این اشاره شد حزب جماعت اسلامی در پاکستان در دوران معاصر بی نظیر بوتو را در دادگاه به چالش کشید. این مسئله را می توان نشانگر روند جهانی بازگشت مذهب به سیاست دانست که نه تنها در جوامع اسلامی، بلکه در جوامع غربی نیز مشاهده می شود.

بر این اساس، به این سوال پرداخته شد که آیا ریشه منع زنان از رهبری سیاسی را باید در عوامل الهی -همچون قرآن و حدیث- جست یا در قوانین و قواعد پدرشاهی و مردسالاری و سنت های شکل گرفته از آن که اصل را بر ذات نالایق و فطرت ناتوان زنان گذاشته است؟ در پاسخ به این سوال، می توان تصور کرد که اگر زنان از ابتدا فرصت شرکت در تفسیر منابع مذهبی می یافتند این تفاسیر احتمالاً به سمت ناتوان و ناقص فرض کردن زنان نمی رفتند. بعنوان مثال همانطور که تفسیر مرد-محورانه از آیات سوره نساء به یک مرد اجازه ازدواج با چهار زن را می دهد، یک تفسیر زنانه می توانست عدالت اجتماعی چنین تفسیری را مورد سوال قرار داده و از اجرا شدن آن جلوگیری کند. به عبارت دیگر، اگر بجای اینکه راه حل چنین مسئله ای از دیدگاه مردسالارانه برقراری عدالت اقتصادی بین زنان یک مرد فرض شود، خود زن بعنوان شخصی که مفعول یک بی عدالتی واقع شده فرصت اظهار نظر می یافت، طبیعتاً نتیجه قوانین و قواعد اجتماعی طوردیگری می بود. بنابراین، راه حل اجتناب ناپذیر برای برطرف کردن بی عدالتی های موجود علیه زنان و عدم حضور آنان در رهبری سیاسی چیزی به جز شرکت کردن آنان در تفسیر منابع مذهبی و تعیین قواعد و قوانین اجتماعی و شرکت فعال در امور سیاسی نخواهد بود. برای خرید و مطالعه این کتاب میتوانید به پیوند زیر مراجعه کنید: https://www.cambridge.org/core/books/unforgettable-queens-of-islam/7FE0FE031D5B7789B02A937F68883683

معرفی:

شهلا حائری دانشیار مردم شناسی و مدیر سابق مرکز مطالعات زنان در دانشگاه بوستون است. ایشان پیش از این یک کتاب پیشرو با عنوان "قانون هوس: ازدواج موقت، متعه، در ایران" (1989, 2014) و کتابی دیگر با عنوان "شرمی بر آفتاب نیست: زندگی زنان حرفه ای پاکستان" (2002) به رشته تحریر در آورده است. وی همچنین مستندی درباره زنانی که در سال 1380 در انتخابات ریاست جمهوری شرکت و همگی رد صلاحیت شدند با عنوان "خانم رئیس جمهور: زنان و رهبری سیاسی در ایران" (2002) ساخته است.